In de Verenigde Staten beheerst de academische vrijheid het publieke debat. President Donald Trump bewerkte de afgelopen maanden volgens vakblad Nature de wetenschap ‘met een sloopkogel’.⁴ Columbia University in New York bezweek al onder de politieke druk, en zal onder andere de educatieve programma’s over het Midden-Oosten doorlichten omdat het Amerikaanse staatshoofd dreigde met het stopzetten van subsidies.⁵

Deze mate van politieke inmenging in de wetenschap verraste veel mensen. Maar de academische vrijheid staat al langer onder druk – ook in Nederland. Volgens de internationale Academic Freedom Index daalt de mate van academische vrijheid in ons land. Vooral de vrijheid om onderzoek te doen, en de vrijheid op campussen en in gebouwen in het hoger onderwijs is volgens de samenstellers in het geding.⁶

Er zijn concrete dreigingen: ook in Nederland roepen politici de overheid op om in te grijpen in de collegestof en om het budget te korten van universiteiten waar felle protesten plaatsvinden.⁷ Zulke politieke druk kan de academische vrijheid sterk inperken. Ook de wijze van financiering kan een bedreiging vormen. Wanneer overheidsgeld steeds vaker alleen gaat naar onderzoek dat inspeelt op directe maatschappelijke (en economische) behoeften, en als onderzoekers worden gedwongen voor financiering vaker bij het bedrijfsleven aan te kloppen, dan ontstaat er te weinig ruimte voor fundamenteel, ongebonden onderzoek.⁸ Omdat juist zulk onderzoek vanuit creativiteit en nieuwsgierigheid bijdraagt aan de innovatiekracht, heeft dit in potentie effect op de welvaart en het welzijn van mensen in Nederland en elders. 

Ook de veiligheid van de Nederlandse kennisgemeenschap is verre van vanzelfsprekend. Sinds de coronapandemie is beter zichtbaar geworden dat wetenschappers regelmatig te maken krijgen met bedreigingen en intimidatie.⁹ Juist rondom belangrijke, soms gevoelige onderwerpen leidt dit tot zelfcensuur. Internationaal onderzoek wijst uit dat vrouwen en (jonge) wetenschappers uit gemarginaliseerde groepen het hardst worden getroffen.¹⁰

Dat is onrechtvaardig. Bovendien heeft het directe gevolgen voor de kwaliteit van onderzoek in Nederland als deze groepen besluiten hun carrière buiten de wetenschap voort te zetten. Voor een niet-representatieve academie is het immers moeilijker om de vragen te stellen die voor de hele maatschappij relevant zijn. Een mogelijk gevolg is minder vertrouwen van de samenleving in de wetenschap. Dit ondermijnt de rol van kennis in het publieke debat en bij beleidsvorming.