Academische vrijheid en de veiligheid van wetenschappers zijn nauw verbonden. Maar de begrippen zijn wel verschillend. Door het waarborgen van academische vrijheid kunnen onderzoekers zelf hun onderwerpen kiezen en hun onderzoek vrij uitvoeren. Ook kunnen ze naar eigen inzicht, zonder externe druk, hun onderwijs vormgeven en hun bevindingen openbaar maken – binnen de professionele en ethische normen van de wetenschap.

Deze vrijheid is van groot belang voor het kritisch benaderen van belangrijke maatschappelijke vraagstukken zoals klimaatverandering, migratie en sociale ongelijkheid.¹¹ Onafhankelijke wetenschappelijke inzichten voeden vrije, kritische journalistiek en kennisgedreven beleid. Zo waarborgen deze inzichten publieke verantwoording en voorkomen ze politieke willekeur. 

De veiligheid van wetenschappers is de laatste tijd vaak in het nieuws. Veel wetenschappers krijgen te maken met intimidatie. Voorbeelden zijn verbale bedreigingen, fysieke agressie, online haat en cyberaanvallen. Met name wetenschappers die werken rond thema’s waar veel publieke discussie over is, worden geconfronteerd met intimidatie. Bedreigingen komen van buiten de academische wereld, maar
soms ook van binnenuit.¹²

Academische vrijheid en de veiligheid van wetenschappers zijn dus verwant, maar niet hetzelfde. Het eerste begrip, academische vrijheid, is breed. De academische vrijheid van individuele wetenschappers kan door allerlei factoren worden beïnvloed: financiële afhankelijkheid, politieke inmenging, juridische beperkingen, bestuurlijke druk en de sociale dynamiek binnen instellingen, hoge werkdruk, en kwetsbaarheid door tijdelijke contracten. Ook de fysieke veiligheid van leden van de wetenschappelijke gemeenschap is één van deze factoren. Wie niet veilig is, kan immers niet vrij werken. Academische vrijheid kan dus worden gezien als een waarde, fysieke veiligheid als een voorwaarde.

De minister heeft een duidelijke verantwoordelijkheid. Wat betreft de academische vrijheid moet hij ‘alert op afstand’ zijn. En hij kan helpen de kennisgemeenschap te beschermen tegen externe druk en tegen intimidatie. Zodat de Nederlandse kennisgemeenschap zich vrij én veilig kan blijven inzetten voor een betere toekomst. De Nederlandse Unesco Commissie geeft hem daarom vijf concrete adviezen om de Nederlandse wetenschap in tijden van toenemende druk beter te beschermen. De eerste twee adviezen gaan in op het borgen van de academische vrijheid, de laatste drie over het borgen van de veiligheid van wetenschappers.