Landen die te maken hebben met oorlog of een natuurramp zijn kwetsbaar voor illegale uitvoer van cultuurgoederen. Daarmee gaat waardevolle informatie over hun cultuurhistorie en geschiedenis verloren. Kopers van kunst kunnen hun verantwoordelijkheid nemen door te letten op de herkomst van voorwerpen. Twee experts – Unesco-commissielid en hoogleraar Hildegard Schneider en kunsthandelaar annex archeoloog Mieke Zilverberg – gaan hierover in gesprek.
Interview: Kunst kopen met respect voor cultuur
Vijftig jaar geleden, in april 1972, trad het Unesco-verdrag tegen illegale handel in culturele goederen in werking, toen vijf landen de in 1970 opgestelde afspraken hadden ondertekend. Het duurde nog ruim dertig jaar voordat ook grote kunstmarktlanden het verdrag ratificeerden, Nederland deed dat in 2009. Als jurist hecht Hildegard Schneider aan die precisie, “want je hebt pas iets aan een verdrag als lidstaten zich verplichten ernaar te handelen.”
Roofkunst en sancties
Over de omvang van illegale handel in kunst en cultuurgoederen doen allerlei cijfers de ronde, sommige schattingen lopen tot in de miljarden. De werkelijke omvang is onbekend, omdat onderzoeksmethoden verschillen. Bovendien weten de landen van herkomst niet altijd wat er wordt uitgevoerd. Een rapport uit 2021 van RAND Corporation geeft aan dat de illegale handel kleiner is dan lang werd gedacht. “Er zijn af en toe spectaculaire zaken die het nieuws halen”, vertelt Schneider, “maar veel vaker gaat het om toeristen die onwetend over wet- en regelgeving een bijzonder object kopen. Daar kunnen we iets tegen doen door de bewustwording te vergroten.”
Landen waar recent een oorlog of natuurramp is (geweest) zijn extra kwetsbaar voor illegale handel. Zo gelden er sanctieregelingen voor Irak en Syrië, omdat men vermoedde dat daar tijdens de conflicten veel archeologische voorwerpen illegaal waren opgegraven en verhandeld. “Ook uit Kabul is veel kunst geroofd”, volgens Schneider. “In het verleden waren de regels sowieso minder streng. Sommige handelaren en musea hebben aankopen gedaan die we tegenwoordig als illegaal of onethisch bestempelen. Vanuit dat veranderde denken is geprobeerd illegale uitvoer vanuit Irak en Syrië actief tegen te gaan.”
Strenge controle
In de kunsthandel gebeurt veel om illegale praktijken tegen te gaan, volgens Mieke Zilverberg, handelaar in antiquiteiten en oude munten. Zij was voorzitter van IADAA, een netwerk van handelaars dat zich richt op het beschermen en conserveren van cultureel erfgoed. Zilverberg is ook archeologisch expert bij het tv-programma Tussen Kunst en Kitsch. Haar beroepsgroep kent de risico’s van illegale handel, meent ze: “Je reputatie opbouwen duurt jaren en één vergissing kan alles stuk maken. Daarom checken IADAA-leden elk object boven de 5000 euro in de Interpol-database of bij het Art Loss Register. Veilingen en beurzen eisen dat je alle documentatie over herkomst hebt en bij aankopen boven de 10.000 euro moeten we kopers vragen om hun identiteitsbewijs. De controle is streng.” Eén keer bleek een object dat Zilverberg al jaren had via verbeterde opsporingstechnieken traceerbaar naar illegale opgravingen in Egypte. “Als archeoloog vind ik het vanzelfsprekend dat zo’n voorwerp dan teruggaat, dat is ook gebeurd.”
Online kopen
Zijn Unesco-verdragen en wetten effectief om illegale handel te bestrijden? “Lange tijd niet”, volgens Schneider. “Maar sinds de Europese verordening voor invoer van cultuurgoederen in 2019 is aangenomen is er veel meer bewustzijn gekomen over herkomst, hoewel aan de uitvoering van de verordening haken en ogen zitten en de opsporingscapaciteit nog achterblijft. Behalve over herkomst maak ik me overigens ook zorgen over witwaspraktijken, omdat daarmee mogelijk andere criminele activiteiten worden gefinancierd. De reguliere handel houdt zich aan de regels, daar kun je prima kopen.”
Mede door corona is de online kunsthandel toegenomen. Bij een object zonder herkomstpapieren bestaat het risico op illegaliteit. Zilverberg: “Aan de andere kant zorgt internet voor openheid, want iedereen kan zien wat je aanbiedt. Een paar jaar geleden werkte ik mee aan een onderzoek naar het online aanbod in Europa. Wat archeologie betreft kwam daar weinig uit. We hebben wel de vinger gelegd op wat er mis kan gaan.”
Herkomst achterhalen
Als voorwerpen illegaal worden weggehaald, gaat een schat aan informatie verloren. Juist de context – waar liggen objecten, hoe zijn ze bewaard, wat ligt eromheen – zegt veel over de cultuur waartoe ze behoren. Daarom dringt de handel er volgens Zilverberg al langer op aan de vindplaatsen beter te beschermen, zoals Unesco Artikel 5 verplicht. Kunstkopers die een land een warm hart toedragen, zouden zich ook twee keer moeten bedenken, vindt ze. “En wie zonder achtergrondkennis koopt, geeft misschien wel geld uit aan een vervalsing.” Schneider adviseert mensen die voor het eerst kunst willen kopen veel in musea en bij handelaren te gaan kijken. “Zo krijg je feeling voor de culturele achtergrond.”
(Ex-privé coll. B.M., Engeland, 1960-1980; aangekocht door kunsthandelaar Cristopher Bacher, Wenen, van Veiling Bertolami London 9-11-18 nr. 107 (4319) / Cf. I. Jucker, Italy of the Etruscans, Israel Museum, Jerusalem 1991, pp. 258-9, nos. 335-337. (Foto via Mieke Zilverberg)
Verantwoord kopen, hoe doe je dat?
De Inspectie Overheidsinformatie en Erfgoed houdt toezicht op naleving van (internationale) verdragen en regelingen bij de in- en uitvoer van cultuurgoederen. Senior inspecteur Marja van Heese doet dat voor roerend erfgoed. “Bestrijding van illegale handel is complex, omdat er niet altijd een aangifte van diefstal is en dat is natuurlijk lastig bij illegale opgravingen of roof. Dat zie ik bij archeologische en volkenkundige voorwerpen, maar ook archiefstukken, boeken en religieuze objecten zijn kwetsbaar voor illegale praktijken. Het gaat veelal om prachtige voorwerpen die iedereen wel wil hebben.”
De inspectie is de bevoegde autoriteit voor het Unesco-verdrag 1970 en werkt samen met douane en politie om de illegale handel in cultuurgoederen te bestrijden. De dienst ontvangt vrijwel wekelijks meldingen hierover. Het gebeurt ook dat particulieren voorwerpen aanbieden via veilinghuizen en de inspectie wordt ingeseind. Marja: “We monitoren steekproefsgewijs, ook online, en we zijn in goede dialoog met de handel.”
Informatie zoeken
Een object aanschaffen dat een illegale herkomst heeft, brengt het risico op inbeslagname met zich mee en eventueel een boete, als de koper onvoldoende kan aantonen te goeder trouw te zijn geweest. Dat geldt in het land van aankoop en ook na aankomst in Nederland. Maar kopers weten lang niet altijd dat een voorwerp illegaal is weggehaald of opgegraven. De meeste mensen zijn zich van geen kwaad bewust, is de ervaring van Marja. Ze legt uit hoe je bij het kopen van een voorwerp kunt nagaan of het ‘besmet’ is: “Erkende handelaren zijn vaak aangesloten bij verenigingen die ethische codes hanteren, dat geeft houvast. Via onze website kun je sites met voorbeelden van gestolen kunstobjecten en wetgeving in andere landen raadplegen. Vraag altijd om documentatie over de herkomst en heb je twijfels, koop dan niet of raadpleeg een expert. Verder is het een kwestie van gezond verstand: als je iets koopt uit de achterbak van een auto of langs de kant van de weg voor een lage prijs, kun je wel vermoeden dat er iets mee aan de hand is. Maar heb je per ongeluk iets illegaal gekocht, dan zijn er altijd mogelijkheden om in samenspraak een oplossing te vinden.”
Tip
Kijk voor meer informatie op: www.inspectie-oe.nl, onder ‘Beschermde cultuurgoederen’ en ‘Kunst meenemen vanuit het buitenland’
Dit artikel is geschreven door Ellen Meijer.