Sinds die tijd is er een hoop gebeurd en – vooral ook – niet gebeurd, zowel in de westerse wereld als in ontwikkelingslanden. In Nederland kwam de agenda van ‘leven lang leren’ de afgelopen twintig jaar nauwelijks van de grond. Mijn collega, wijlen Professor Max van der Kamp, verzuchtte aan het begin van het millennium dat de brede agenda van Jacques Delors wel erg versmald werd tot een paternalistische oproep aan mensen om vooral zelf in hun eigen employability te investeren. De neoliberale agenda met zijn heilige koe van de marktwerking greep om zich heen. De ‘lager’ opgeleiden, mensen met beperkingen en voortijdige schoolverlaters kwamen er bekaaid vanaf.

Hoger opleiden

Het devies van de Lissabon-akkoorden was dat we in Europa vooral mensen ‘hoger’ moesten opleiden (‘leren te weten’) om met de nieuwe technologische ontwikkelingen om te kunnen gaan. Het mbo-onderwijs ging meer aandacht besteden aan doorstroming naar het hbo. Praktijkgerichter opleiden, ‘leren te handelen’ als vakman of vakvrouw, kreeg veel minder aandacht. En dat ‘praktisch handelen’ ook wel degelijk samen gaat met kennis (‘leren te weten’) en het worden van een persoon (‘leren te zijn’) bleef veelal buiten beeld.

In de millennium goals van Unesco en de uitvoering daarvan in de ontwikkelingslanden, zagen we deze versmalling terug. Natuurlijk was het heel belangrijk om meer scholen te bouwen, maar er werd te weinig aandacht besteed aan de kwaliteit van het onderwijs. Daarnaast zagen we ernstige verwaarlozing van het beroepsonderwijs en een gebrekkige voorbereiding van scholieren en studenten op de veelal informele arbeidsmarkt. Dit werd nog extra gevoed door het neerkijken op ‘laag’ geschoold werk – niet onbegrijpelijk vanwege de vaak inhumane omstandigheden waaronder gewerkt werd. Voor velen in ontwikkelingslanden ontstond het idee dat welhaast iedereen naar de universiteit moet om er uiteindelijk als gerespecteerde burger bij te horen.

Universiteiten

Diverse keren maakten mijn collega’s en ik de afgelopen tijd in Oeganda – met pijn in het hart – mee dat kwalitatief goede beroepsopleidingen werden omgevormd tot universiteiten. Ik geloof dat Oeganda nu al meer dan twintig universiteiten kent. Deze vergaande eenzijdigheid in opleidingsaanbod heeft pijnlijke gevolgen gekregen: hoge schooluitval in het basis- en voortgezet onderwijs; onvoldoende aandacht voor vaardigheden voor werk (‘leren te handelen’) en samenleving (‘leren te leven met elkaar en leren te zijn’); extreem hoge jeugdwerkloosheid ook onder afgestudeerden. De educated youth ontstond als nieuwe risicogroep.

Sinds 2015 zijn de beleidsvoornemens gelukkig ingrijpend veranderd. De Verenigde Naties en Unesco stelden nieuwe duurzame ontwikkelingsdoelen (SDG's) op die lopen tot 2030, met meer aandacht voor de kwaliteit van educatie, inclusie, fatsoenlijk werk en duurzaamheid. Ze dienen als mondiaal kompas voor uitdagingen als armoede, onderwijs en de klimaatcrisis.

Beslissende elementen

Mooie doelstellingen, zowel voor de westerse wereld als voor de ontwikkelingslanden, maar die had Jacques Delors voor een deel ook al geformuleerd. Wat zijn nu beslissende elementen die ervoor kunnen zorgen dat het niet opnieuw bij deze veelbelovende intenties blijft? 

De SDG's kunnen alleen bereikt worden als er systemische veranderingen plaats gaan vinden. Maar er valt – iets minder ambitieus – al heel veel te winnen op het gebied van het vergaand democratiseren van de beleidsimplementatie, door leerkrachten, studenten, jongeren, werknemers en hun organisaties te betrekken bij het formuleren en implementeren van beleid, in plaats van dicteren van bovenaf.

Creatieve initiatieven en partnerschappen

Er zijn nieuwe frisse en speelse partnerschappen nodig en dan vooral met een regionaal perspectief. Vanuit Gulu University in Noord-Oeganda worden er community cafés gehouden waar jongeren, leerkrachten, onderzoekers, studenten, boeren en kleine ondernemers gezamenlijk aan de praat raken, bijvoorbeeld over het creëren van werk en opleidingstrajecten voor jongeren in de regio. Ook in Groningen zien we het ontstaan van creatieve initiatieven waar bedrijven, regionale opleidingscentra (roc’s), hogescholen en universiteit op een andere manier met elkaar samenwerken. ‘Leren te leven met elkaar’ dient – zeker in deze onzekere coronatijden – de prioriteit te krijgen die het verdient, ook om de andere vormen van leren voor iedereen een kans te geven.

Jacques Zeelen is hoogleraar ‘Leven lang leren en sociale interventie’ aan de Rijksuniversiteit Groningen en Unesco hoogleraar ‘Lifelong Learning, Youth and Work’, aan de Gulu University in Oeganda.