Verreweg de meeste mensen kennen Unesco van de Werelderfgoedlijst. Ook de Amsterdamse grachtengordel staat erop; een status die drommen toeristen trekt. Bij het aandragen van cultuursites voor de lijst spelen commercie en politieke overwegingen een grotere rol dan Andrée lief is: ‘Er staat erfgoed op dat er op basis van inhoudelijke criteria niet hoort. Die ontwikkeling proberen te keren gaat met veel ergernis gepaard, toch moet je het proberen, anders ondermijn je de noodzaak voor de wereldgemeenschap om erfgoed te beschermen. Op abstract niveau zijn de meeste landen het daarmee eens, maar zodra het aankomt op actie gaan eigen belangen vaak voor.’  

Des te erger vindt ze vervuiling van de Werelderfgoedlijst, omdat de aandacht voor erfgoed toeneemt. In positieve zin draagt dat bij aan begrip tussen (bevolkings)groepen. Andrée: ‘De keerzijde van de medaille is kwetsbaarheid. In conflictsituaties wordt erfgoed vaak bewust vernietigd.’

Kritisch blijven

Van alle onderwerpen waarvoor Unesco zich inzet ligt diversiteit haar het meest na aan het hart. Op haar initiatief nam de Commissie met de zes Nederlandse Cultuurfondsen publiekelijk een standpunt in over culturele diversiteit. In de cultuursector wordt nog steeds een gebrek aan diversiteit ervaren, merkt Andrée, ‘hoewel naar mijn idee grote sprongen zijn gemaakt, zeker in de muziek en beeldende kunst. Maar nog lang niet genoeg en ook het uitgaansleven is gesegregeerd. Je kunt redeneren: wat geeft dat, zolang er voor ieder wat wils is? Dat beaam ik, deels, want diversiteit is geen doel op zich. Toch krijgen theatermakers en kunstenaars met een migrantenachtergrond of beperking moeilijk voet aan de grond, dat maakt het cultuuraanbod schraler.’ De rol van de Commissie is zo’n onderwerp agenderen, organisaties activeren en debat faciliteren. Van Andrée mag de maatschappij sneller veranderen dan tot nu toe, zodat diversiteit geen thema meer hoeft te zijn: ‘Mensen met diverse achtergronden tellen dan vanzelfsprekend mee, zonder dat ze zich steeds moeten aanpassen aan de codes van de grootste groep.’

Om de discussie over Unesco-thema’s in de samenleving te stimuleren, zijn de jaarbijeenkomsten van de Commissie tegenwoordig openbaar. In Andrées afscheidsjaar is het thema journalistiek, een onderwerp waar ze veel energie in steekt. Behalve over bescherming van journalisten vindt ze dat het debat ook moet gaan over bescherming van de journalistiek: ‘Feiten boven tafel krijgen lijkt ondergeschikt aan nieuws hapklaar presenteren. Bovendien denken welvarende landen dat zij alles prima voor elkaar hebben. Juist daarom moet de Commissie kritisch blijven. Door afwijkende stemmen aan het woord te laten voorkom je dat mensen zich opsluiten in hun eigen gelijk.’

Erfgoed in conflict

Het voorzitterschap bracht Andrée in aanraking met voor haar onbekende kwesties: ‘Neem de cursus over erfgoed in conflict. Erfgoedexperts uit de hele wereld leerden wat je moet doen om kwetsbare gebouwen en objecten te redden als er brand uitbreekt of soldaten aan de poort rammelen. Wat me diep raakte was dat in zo’n groep mensen met totaal verschillende achtergronden binnen een uur een gemeenschappelijk, inhoudelijk gesprek ontstond.’ Datzelfde ervoer ze in groter verband, in het gebouw van Unesco in Parijs: ‘Je proeft er het verdriet over de oorlog die tot de oprichting van de organisatie leidde, en tegelijk de opwinding dat je met elkaar vooruit kan komen.’

Teleurstellend vindt ze dat de inbreng van kunstenaars en schrijvers naar de achtergrond is verdrongen. Bij de oprichting van Unesco waren zij ruim vertegenwoordigd, nu ziet ze vooral diplomaten, ambtenaren en zaakwaarnemers. Andrée: ‘Je zou willen dat mensen uit onderwijs, kunst en wetenschappen de agenda bepalen, dat is mijn droom voor Unesco. Diplomaten kunnen dan de compromissen sluiten.’ 

Netwerk activeren

Voorzitter zijn van een Commissie in een klein land betekent dat je synergie moet zoeken, zodat je meer voor elkaar krijgt dan in je eentje zou lukken. In de woorden van Andrée: ‘Wie niet sterk is moet slim zijn. De Commissie heeft leden nodig die nieuwsgierig naar elkaar zijn, het leuk vinden om bij te dragen aan discussies buiten hun expertisegebied, ideeën aandragen voor activiteiten die de Unesco-doelen voor het voetlicht brengen en daar partijen in hun netwerk bij betrekken. Want dan opent Unesco deuren, blijkt keer op keer.’

Kersen op de taart waren voor haar de verlenging van de geopark-status voor De Hondsrug en de viering van tien jaar Werelderfgoed-status van de Waddenzee: ‘Dan zie je dat mensen lokaal slepen en sleuren uit liefde voor een gebied.’ Voor het programma ‘Memory of the World’ woonde ze een internationale conferentie bij: ‘Superinteressant, het maakt je bewust van beelden in het collectieve geheugen van mensen.’ De Werelderfgoedlijst voor documentair erfgoed verdient in haar ogen meer aandacht en ze hoopt dat de wereldgemeenschap leert van de dingen die misgaan bij de ‘stenen’ lijst.

Schoonheid

Na vijf jaar voorzitterschap valt de balans tussen zware onderwerpen en optimisme positief uit. Het woord dat voor Andrée overheerst is schoonheid – dat kan een kunstwerk zijn, maar ook een inspirerend gesprek. ‘Gelukkig realiseren veel mensen zich dat cultuur onmisbaar is, je zou willen dat het er nog meer zijn. Cultuur afdoen als overbodig is gevaarlijk, ook vanuit democratisch en rechtstatelijk oogpunt. De wereld kan niet zonder vrije geesten.’

Andrée van Es was lid van de Tweede Kamer, wethouder in Amsterdam en directeur-generaal Bestuur en Koninkrijksrelaties bij het ministerie van Binnenlandse Zaken. Daarnaast vervulde ze (advies)functies bij diverse maatschappelijke en culturele organisaties. Van 2014-2019 was Andrée voorzitter van de Nederlandse Unesco Commissie.